2.5 Evalueren
Basisbegrip 23: Beweringen evalueren
Basisbegrip 24: Redenen evalueren
Basisbegrip 25: Cognitieve bias
Basisbegrip 26: Drogreden
Links
Basisbegrip 23: Beweringen evalueren
Stel dat iemand met een bewering komt, bijvoorbeeld:
- Er is geen grootste priemgetal.
- De gemalen hoorn van een neushoorn helpt tegen impotentie.
- Een houten fluit klinkt beter dan een metalen.
Moet je het daarmee eens zijn? Alleen als de bewering waar is. Daarom zul je moeten bepalen of de bewering waar is. Dat bedoelen we als we het hebben over het evalueren van een bewering: zelf vaststellen of deze waar of onwaar is.
Normaal gesproken zul je een bewering vanuit je eigen perspectief beoordelen. Dat wil zeggen, je stelt vast hoe je er zelf over denkt, op basis van je kennis, je positie in de wereld, enzovoort. Je verplaatst jezelf niet in de ander en houdt je niet bezig met de vraag of deze de bewering al dan niet gelooft.
Waarheid en vertrouwen
In de meeste gevallen, zeker als het om iets ingewikkelds of belangrijks gaat, zul je niet met absolute zekerheid kunnen weten of een bewering waar of onwaar is. In de praktijk komt het dan ook niet neer op het vellen van een oordeel over de vraag of een bewering waar of onwaar is, maar is de uitdaging veel meer een kwestie van kijken hoe plausibel een bewering is, met andere woorden: hoeveel vertrouwen je daarin moet stellen.
- Een bewering evalueren betekent bepalen hoeveel vertrouwen je erin stelt dat deze waar (of onwaar) is.
Je kunt vaststellen dat iets zeker waar is, of zeer waarschijnlijk, of juist minder waarschijnlijk, enzovoort.
Rationeel evalueren
Vaak beslissen mensen in een oogwenk of een bewering waar is, op basis van een impuls, vermoeden of gevoel. Ze ‘weten gewoon’ dat iets waar is, meteen en zonder verder nadenken. En soms accepteren mensen dat bepaalde beweringen waar zijn op basis van uitspraken van iemand die ze onvoorwaardelijk vertrouwen, zoals een ouder, religieus leider of verkoper.
Kritische denkers evalueren daarentegen een bewering zorgvuldig in het licht van alle relevante overwegingen, dat wil zeggen alle betrokken redeneringen plus eventuele bases die van toepassing zijn. Ze proberen vast te stellen welke mate van vertrouwen een rationeel iemand aan een bewering zou hechten op basis van het beschikbare bewijs, en accepteren die evaluatie ongeacht wat iemand anders, of hun gevoel, ze vertelt.
Evenwichtig afwegen
Als we ervan uitgaan dat alle relevante bewijzen beschikbaar zijn, komt het evalueren van een bewering neer op het afwegen van de verschillende overwegingen. Als de overwegingen over het algemeen de bewering ondersteunen, kun je die meestal accepteren. Als de overwegingen de bewering over het algemeen niet ondersteunen, kun je die meestal afwijzen. Als de verschillende overwegingen voor en tegen met elkaar in evenwicht zijn, moet je je oordeel opschorten.
Dat klinkt eenvoudig, maar uiteraard heeft het evalueren van de verschillende overwegingen nogal wat voeten in de aarde, aangezien moet worden bepaald hoe sterk de verschillende redeneringen zijn en hoe betrouwbaar de bases zijn die betrekking hebben op de bewering, waarna de resultaten tegen elkaar moeten worden afgewogen.
Kritisch onderzoek
Meestal is niet al het bewijs beschikbaar, en moeten we eventueel zelf onderzoek verrichten voor de evaluatie. In het ideale geval bestaat het evalueren van een bewering uit de volgende stappen:
- Vraag of alle relevante overwegingen zijn geïdentificeerd en beoordeeld.
- Zo nee, ga dan actief op zoek naar, en beoordeel alle aanvullende relevante overwegingen.
- Weeg de overwegingen tegen elkaar af.
- Beoordeel hoeveel vertrouwen je op basis van die afweging in de bewering stelt.
Het is duidelijk dat dit nog een hele klus kan zijn. De mate waarin we de stappen uitvoeren is afhankelijk van allerlei factoren, zoals het belang van het onderwerp, de beschikbare tijd, enzovoort.
Zie ook: Basisbegrippen Propositie en Basis
links
Basisbegrip 24: Redenen evalueren
Zoals we allemaal weten kan een reden goed of slecht zijn, of beter of slechter. Een reden evalueren is gewoon een kwestie van bepalen hoe goed of slecht deze is. We bespreken hier in het kort wanneer een reden goed is, en hoe je dit kunt vaststellen.
Een reden is een geheel van beweringen die een bewijs vormen voor een stelling. De meest voorkomende beeldspraak die we gebruiken om die verhouding te beschrijven is die van de ondersteuning: een reden ondersteunt een stelling. Als we die beeldspraak vasthouden, kunnen we zeggen dat een goede reden een stelling in een sterke mate ondersteunt. Dus:
- Een reden evalueren betekent beslissen in welke mate die reden de stelling ondersteunt.
Waarheid en relevantie
Om een stelling te ondersteunen moet een reden aan twee fundamentele eisen voldoen.
- Allereerst moeten de premissen van de reden waar zijn.
- Ten tweede moeten ze relevant zijn voor de stelling.
Neem de volgende stelling:
Zowel in Turkije als in Syrië hebben ze McDonald’s, dus die twee landen zullen nooit met elkaar in oorlog raken.
Figuur 2.25
In deze korte redenering wordt een nogal verrassende reden aangevoerd om te denken dat Turkije en Syrië nooit met elkaar in oorlog zullen raken. Uiteraard zou de opgegeven reden geen waarde hebben als ze niet in beide landen McDonald’s hadden. Maar al is dat wel het geval, dan is er toch nog meer nodig. Want wat is het verband tussen McDonald’s hebben en oorlog voeren? De als bewijs aangedragen informatie moet op een bepaalde manier relevant zijn voor de bewering in de stelling. In dit geval is die relevantie in het geheel niet duidelijk.
Hoe sterk is een reden?
Uit het bovenstaande komt naar voren dat twee aspecten een rol spelen bij de vraag hoe sterk een reden is. Dat is een functie van de mate van vertrouwen die iemand stelt in het waarheidsgehalte van de premissen, en de mate van relevantie die die premissen hebben met betrekking tot de stelling. Of, kort gezegd:
- een sterke reden = waarheid + relevantie
Derhalve kunnen we het evaluatieproces opdelen in drie stappen:
- Evalueer het waarheidsgehalte van de premissen. Ga in het licht van alle relevante overwegingen na hoeveel vertrouwen je erin hebt dat de premissen waar zijn. Zie voor meer informatie het Basisbegrip Beweringen evalueren. Als je ontdekt dat een of meer premissen niet waar zijn, kun je direct ophouden, aangezien de reden dan op dat punt al niet aan een van de eisen voldoet. Zo niet:
- Evalueer de relevantie voor de stelling. Ga na in welke mate de informatie uit de premissen het waarschijnlijker maakt dat de stelling waar is. Een handige, algemeen toepasbare techniek daarvoor is de scenariotest: de premissen zijn relevanter naarmate het lastiger wordt om een plausibel scenario te bedenken waarin de premissen wel waar zijn, maar de stelling niet.
- Evalueer hoe sterk de reden is. Combineer je oordeel bij stap 1 en 2 voor een algemene evaluatie van de reden.
Mate van sterkte
Niet alle redenen zijn even sterk: sommige bieden geen enkele ondersteuning voor een stelling, terwijl andere deze juist bewijzen. Tussen die twee uitersten liggen oneindig veel gradaties. Het is mogelijk om die door middel van cijfers aan te geven; van 0 tot en met 1, van 0 tot en met 10 en van 0 tot en met 100 zijn daar in het verleden allemaal voor gebruikt. Maar voor praktische doeleinden is een kwalitatieve schaalverdeling het meest geschikt. Daarbij is een reden waardeloos, zwak, sterk, heel sterk of beslissend.
Kritische vragen bij redeneerschema's
Om je te helpen bij het structureren van jouw evaluatie van redeneerschema's staan hieronder twee schema's met kritische vragen die een samenvating vormen van bijna alles van wat in dit boek, in de Rationale Gids en in de Tutorials behandeld wordt. Elk schema kan ook als pdf gedownload worden. In elk schema (in het Kladblok) en in elke pdf staan ook de Kritische vragen die horen bij het evalueren van bases.
Figuur 2.25. Klik hier voor de pdf.
liunk
Figuur 2.26. Klik hier voor de pdf.
link
Zie ook:
- Basisbegrip Reden
- Drie waarheidstheorieën in de Tutorial Kennis en Redeneren
links
Basisbegrip 25: Cognitieve bias
Je bezit 500 euro, maar hebt 1000 euro nodig. Met minder kun je absoluut niet toe. Dus besluit je naar een casino te gaan. De vraag is: zet je al je geld in één keer in? Of verdeel je je 500 euro, bijvoorbeeld in tien briefjes van 50, en zet je die een voor een in?
Als je iets weet van kansberekening weet je het antwoord. Je maakt de meeste kans op 1000 euro als je al je geld in één keer inzet. Hoe vaker je gokt, hoe lager de kans is dat je je doel bereikt.
Maar de meeste mensen weten helaas weinig van kansberekening. Ze beschikken niet over deskundige kennis en kunnen het antwoord evenmin berekenen, dus vertrouwen ze op hun gevoel of intuïtie. Het interessante is dat de intuïtie van de meeste mensen ze dezelfde kant op stuurt en dat dat de verkeerde kant is. Verreweg de meeste mensen zeggen dat ze hun 500 euro in kleinere hoeveelheden zouden verdelen om deze vervolgens een voor een in te zetten. Dat is ‘veiliger’, denken ze. En in zekere zin klopt dat ook, want als je je eerste inzet verliest, heb je nog 450 euro over om in te zetten en je doel te bereiken. Dit soort veiligheid is echter niet het belangrijkste in een kunstmatige situatie als deze. In hun onwetendheid offeren mensen de kans op succes en het bereiken van wat ze echt nodig hebben op aan het bevredigen van een emotionele basisbehoefte. Dit is een voorbeeld van een cognitieve bias. (1)
- Een cognitieve bias is een universele, aangeboren neiging van mensen om op een bepaalde manier te denken, een manier die vaak tot slechte inschattingen van situaties leidt.
Als we denken, gebruiken we een orgaan dat het resultaat is van een evolutieproces van miljoenen jaren. Dat proces heeft onze hersenen gevormd om ons te helpen overleven in de context waarin onze voorouders leefden. En daaraan danken we ons buitengewoon subtiele, krachtige vermogen tot denken en waarnemen en zien we in een oogopslag dat die slanke, kronkelige vorm in de boom geen tak is maar een slang.
De evolutie heeft echter niet de abstracte wetten van de logica en waarschijnlijkheidsberekening in onze hersenen ingebouwd, noch het vermogen om die wetten in welke situatie dan ook toe te passen. Ook ontbreekt het ons aan de capaciteiten die we nodig hebben om het hoofd te bieden aan alle denkbare situaties die we tegenkomen in de moderne wereld, een wereld die in zoveel aspecten verschilt van de omgeving waarin we geëvolueerd zijn. Daarom kunnen die aangeboren, snelle en intuïtieve denkpatronen die doorgaans zo goed werken ons, heel voorspelbaar, op het verkeerde been zetten in situaties die in de omgeving waarin we nu leven helaas maar al te vaak voorkomen. In een casino bijvoorbeeld. Casino’s zijn instellingen waar meedogenloos misbruik wordt gemaakt van het verschil tussen de hersenen die de natuur ons gegeven heeft en de wiskundige wetten die ons financiële welzijn bepalen.
Onderzoek naar cognitieve bias
Het verschijnsel ‘cognitieve bias’ wordt al tientallen jaren diepgaand bestudeerd en heeft veel te danken aan het baanbrekende onderzoek van de beroemde psychologen Daniel Kahneman en Amos Tversky. De wetenschap heeft letterlijk tientallen voorbeelden ontdekt van het verschijnsel cognitieve bias. Ons denken wordt er op vele verschillende manieren door beïnvloed, van het inschatten van waarschijnlijkheden tot het herkennen van oorzakelijke verbanden en het verklaren van het gedrag van anderen. Het spreekt vanzelf dat er heel wat discussie is over de exacte aard en de omvang van de diverse vormen van cognitieve bias. Dat hoort nu eenmaal bij nauwgezet wetenschappelijk onderzoek. De hoofdlijnen laten aan duidelijkheid echter niets te wensen over:
- Het verschijnsel doet zich met grote regelmaat voor, soms heel subtiel, andere keren overweldigend, maar altijd onzichtbaar, tenzij we ons denken met andere ogen, zorgvuldig, bezien.
- Het verschijnsel is universeel (het geldt voor iedereen) en aangeboren (ingebakken in de structuur van onze hersenen).
- In sommige gevallen kunnen cognitieve vervormingen worden overwonnen met behulp van speciale training. In de meeste gevallen maken ze echter een onlosmakelijk deel van ons denken uit. Met training kunnen we deze vervormingen leren omzeilen of compenseren, als individu dan wel als gemeenschap. De wetenschap als geheel kan zelfs worden gezien als een enorm, geavanceerd hulpmiddel waarmee we ware kennis hopen te verwerven ondanks de beperkingen van onze cognitieve vermogens.
- De gevorderde kritische denker is bekend met de meeste of alle vormen van het verschijnsel cognitieve bias. Hij probeert deze tijdig te onderkennen, om vervolgens de nodige technieken toe te passen waarmee de negatieve effecten van dit onzichtbare en onwelkome mentale mechanisme tenietgedaan of beperkt kunnen worden.
Zie ook: http://en.wikipedia.org/wiki/List_of_cognitive_biases
(1) Onder cognitie worden processen van denken en waarnemen verstaan waardoor kennis wordt opgeslagen en kan worden gereproduceerd of toegepast. Bias: vervorming, vertekening.
Basisbegrip 26: Drogreden
Een redenering kan op verschillende manieren mank gaan, soms op een volstrekt unieke en originele wijze. Maar het leven is niet altijd zo boeiend. Vaak gaan redeneringen mank op een bekende of gebruikelijke wijze. In dat geval zeggen we dat iemand zich schuldig maakt aan een drogreden.
- Een drogreden is een veelvoorkomende manier van redeneren waarmee altijd of in ieder geval vaak iets mis is.
(De aanduiding ‘in ieder geval vaak’ is toegevoegd omdat een redenering die past in het patroon geen slechte redenering hoeft te zijn; deze heeft alleen dezelfde vorm als andere redeneringen die (veelal) slecht zijn.)
Verschillend gebruik van het woord ‘drogreden’
Een drogreden is een soort redeneerfout. Het woord ‘drogreden’ wordt echter ook vaak gebruikt om een redenering aan te duiden die toevallig past binnen een van de gangbare typen drogredenen. In dergelijke gevallen is de uitspraak ‘die redenering is een drogreden’ een verkorte variant van ‘die redenering bevat een drogreden’ of ‘die redenering is een voorbeeld van een drogreden’. Mensen gebruiken de term soms om op kleurrijke wijze een redenering te diskwalificeren. Als we in dergelijke gevallen zeggen ‘dat is een drogreden!’ zeggen we eigenlijk gewoon ‘dat is een slechte redenering’. Je moet ook niet vergeten dat de aard van drogredenen voor nogal wat polemiek zorgt onder logici, en wellicht tref je licht afwijkende definities aan van de term ‘drogreden’ als je kijkt in andere leerboeken.
Namen voor drogredenen
Omdat drogredenen veelvoorkomende en (doorgaans) ongeldige redeneringen zijn en het zinvol is om na te denken en van gedachten te wisselen over wat een redeneerfout is, hebben drogredenen namen gekregen. Veel van deze namen zijn nogal mysterieus, omdat ze oorspronkelijk uit het Latijn komen, bijvoorbeeld petitio principii (cirkelredenering) en argumentum ad hominem (op de man spelen).
Voorbeeld Het is een veelvoorkomend probleem bij redeneringen dat een woord op een bepaalde manier gebruikt wordt in een reden, maar op een heel andere wijze in de stelling:
Lesbiennes zijn niet normaal, omdat ze slechts een kleine minderheid van de bevolking vormen, en een minderheid is niet normaal.
Als we ook maar enige logica willen ontdekken in deze redenering, dan moet het woord ‘normaal’ zoiets betekenen als goed of niet afwijkend. Maar in de redenering betekent de term ‘normaal’ eigenlijk alleen in de meerderheid. De redenering probeert je zover te krijgen in te stemmen met een controversiële stelling op basis van een niet-controversiële premisse, waarbij de betekenis van een cruciale term op slinkse wijze wordt veranderd.
Omdat dit soort problemen vrij vaak voorkomt, heeft deze redeneerfout een naam gekregen: de ambiguïteitsdrogreden.
Welke drogredenen zijn er?
Tientallen drogredenen zijn geïnventariseerd en benoemd. Goede kritische denkers zijn vertrouwd met de meeste drogredenen, en gebruiken deze parate kennis bij het redeneren. Voor mensen die nog niet alle drogredenen op een rijtje hebben, zijn er prima overzichten te vinden op internet. Een van de beste is The Fallacy Files (www.fallacyfiles.org). Waarom meer weten over drogredenen? Kennis van drogredenen komt van pas bij het evalueren van redeneringen. In plaats van elke redenering met veel pijn en moeite te ontleden, kun je vaak direct herkennen dat iemand zich schuldig maakt aan een bepaald soort drogreden. Kennis van drogredenen helpt je daarnaast om fouten in je eigen redeneringen te voorkomen. Tot slot (dit hebben we niet gezegd, maar…) kun je drogredenen soms zelf gebruiken om overtuigender over te komen. Talloze drogredenen komen veel voor juist omdat ze verleidelijk zijn, dat wil zeggen veel mensen die naïef zijn in de kunst van het redeneren zullen er telkens weer intrappen. Daarom ook ‘bezondigen’ politici zich zo vaak aan drogredenen.
Zie ook: Drogredenen in de Tutorial Kennis en Redeneren
link