Kritisch Denken. Redeneren en Betogen met Rationale™

plaatje

Colofon

SBN: 978-14-9210-324-0
NUR: 143

Trefwoorden: kritisch denken, redeneren, redeneerschema’s, betogen

Dit is een uitgave van Critical Thinking Skills BV
Churchilllaan 174-3
1078 ES Amsterdam

Websites: www.ReasoningLab.com / www.RationaleOnline.com
Email: info@ReasoningLab.com

Dit boek maakt onderdeel uit van de methodiek Kritisch Denken met Rationale. Onderwijsinstellingen kunnen licenties op de methodiek verkrijgen; voor meer informatie: info@ReasoningLab.com.

Cover: Studio Jan de Boer, Amsterdam
Vormgeving: MW Projects

Vierde editie.

Pearson Benelux publiceerde de eerste druk in januari 2009, de tweede gewijzigde druk in februari 2011. De ongewijzigde derde druk verscheen in juli 2024. Deze vierde editie heft de volgende wijzigingen:

• er zijn enkele schema's en hand-outs toegevoegd
• veel schema's zijn te openen in Rationale
• de referenties zijn geactualiseerd.

© Copyright 2014 / 2025 Critical Thinking Skills BV

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enige andere manier, zonder voorafgaande toestemming van de uitgever.

Voor zover het maken van fotokopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16B Auteurswet 1912j⁰ het besluit van 20 juni 1974, St.b. 351, zoals gewijzigd bij Besluit van 23 augustus 1985, St.b. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht. Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatie- of andere werken (artikel 16 Auteurswet 1912), in welke vorm dan ook, dient men zich tot de uitgever te wenden.

Ondanks alle aan de samenstelling van deze editie bestede zorg kan noch de redactie, noch de auteur, noch de uitgever aansprakelijkheid aanvaarden voor schade die het gevolg is van enige fout in deze uitgave.

Voorwoord

Kritisch denken, helder redeneren, een goed gestructureerd betoog opzetten en schrijven: dat zijn noodzakelijke vaardigheden voor alle studenten in het hoger onderwijs. Hoe leer je dat? Onderzoek doen wordt steeds belangrijker in het hoger onderwijs; onderzoeksvaardigheid is mede nodig om professioneel te werken in de beroepspraktijk. Hoe ontwikkel je de kritische, onderzoekende houding die daarvoor nodig is? De methodiek Kritisch Denken met Rationale is een antwoord op deze vragen.

Aan de ontwikkeling van kritische denkvaardigheden wordt in het hoger onderwijs weinig systematisch aandacht besteed. Als daar dan toch enige aandacht voor is, is het de vraag of dat goed gebeurt; anders dan in het buitenland - bijvoorbeeld de Verenigde Staten of Australië - kent Nederland geen traditie van empirisch onderzoek naar de beste methodiek ter ontwikkeling van kritische denkvaardigheden. Doorgaans gaat men ervan uit dat je als student het vermogen kritisch te denken reeds bezit of in de loop van je studie vanzelf ontwikkelt.

Wij, docenten in het hoger onderwijs, hebben in de afgelopen jaren een nauwe samenwerkingsrelatie opgebouwd met Tim van Gelder en Fiona Patterson. Aan de University of Melbourne hebben zij met hun onderzoeksgroep, in opdracht van de Australian Research Councel, jarenlang onderzoek heeft gedaan naar het bevorderen van kritische denkvaardigheden. Op basis daarvan hebben zij een methodiek ontworpen om deze vaardigheden te ontwikkelen, met een daarbij behorend programma, Rationale. Deze methodiek scoort goed in vergelijkend onderzoek.

Het doel van onze samenwerking was om hun methodiek voor het Nederlandse taalgebied beschikbaar te maken. Daartoe hebben wij het vele materiaal, waaruit deze methodiek bestaat, vertaald en geordend en er de naam Kritisch Denken met Rationale aan gegeven. Vervolgens hebben wij dit boek, dat een onderdeel vormt van de methodiek Kritisch Denken met Rationale, samengesteld, ingeleid en van aanvullende informatie voorzien. Tim van Gelder heeft in het kader van deze methodiek de zogenaamde Basisbegrippen van kritisch denken geformuleerd. Deze basisbegrippen vormen de kern van dit boek; ze zijn nodig bij het leren redeneren - een essentieel onderdeel van kritisch denken - en het schrijven van een gestructureerd, overtuigend betoog met behulp van Rationale.

De methodiek wordt inmiddels wereldwijd in zowel voortgezet als hoger onderwijs gebruikt.

Timo ter Berg, Sytske Teppema Mei 2014 / December 2025

Inleiding

Dit boek ondersteunt je als student bij het verwerven van kritische denkvaardigheden en de daarbij behorende kritische, onderzoekende houding. Het woord ‘kritisch’ is afkomstig van het Griekse werkwoord ‘krinein’ , dat ‘onderscheiden’, ‘beslissen’, ‘oordelen’ betekent. Deze positieve betekenissen zitten dan ook vervat in het begrip ‘kritisch denken’. ‘Kritisch’ heeft in dit verband dus niet de negatieve betekenis van ‘per definitie overal tegen zijn’. Ook wordt met ‘kritisch’ niet bedoeld het leveren van kritiek vanuit morele of politieke normen.

Het belang van kritisch kunnen en willen denken is onomstreden. Kritisch denken is nodig voor het goed doorlopen van een studie, voor het doen van onderzoek en voor een succesvolle loopbaan in de snel innoverende beroepspraktijk, waarin het steeds belangrijker wordt ‘evidence-based’ beslissingen te kunnen nemen. Ook voor het functioneren van burgers in een democratie en het voortbestaan van een democratie als zodanig is zelfstandige oordeelvorming vereist.

Alle reden voor de introductie in Nederland van een methodiek, die is ontwikkeld op basis van onderzoek en die op het gebied van ontwikkeling van kritische denkvaardigheden momenteel goed presteert, gemeten naar internationaal erkende standaarden. In deze methodiek, Kritisch Denken met Rationale genaamd, staat het oefenen van kritische denkvaardigheden door het maken van redeneerschema’s centraal, waarbij steeds een beroep gedaan wordt op je kritische, onderzoekende houding.

Rationale is de naam van het programma dat speciaal voor het maken van redeneerschema’s is ontwikkeld. Rationale is evenals dit boek een onderdeel van de methodiek Kritisch Denken met Rationale. De methodiek bestaat verder uit dat wat nodig is voor een cursus kritisch denken binnen een onderwijsinstelling, zoals oefeningen, PowerPointlessen, opdrachten met modelantwoorden en toetsen.

Dit boek bevat het theoretisch gedeelte van de methodiek. Het is zeker geen handboek en heeft geen pretenties op het gebied van informele logica of argumentatieleer. Wat is het wel?

Het eerste hoofdstuk bevat een beknopte introductie van het begrip kritisch denken en gaat in op hoe je leert kritisch te denken, wat de betekenis is van het maken van redeneerschema’s in dat verband, en hoe je als hulpmiddel daarbij Rationale kunt gebruiken. Ook zie je hoe je Rationale kunt gebruiken bij het opzetten en schrijven van een betoog.

Hoofdstuk 2 vormt de kern van dit boek. Hierin staat het uitgewerkte begrippenkader van deze methodiek: de zogenaamde Basisbegrippen. Deze begrippen - zo kort en bondig mogelijk beschreven - heb je nodig om je door oefening te kunnen bekwamen in verschillende denkvaardigheden. Je gebruikt deze begrippen ook bij het visualiseren van logische relaties binnen Rationale.

De Basisbegrippen zijn gerangschikt onder de belangrijke kritische denkvaardigheden: groeperen (ordenen van informatie), redeneren, analyseren, evalueren (van redeneringen of onderdelen daarvan) en structureren. Structureren is o.a. nodig bij het schrijven van een overtuigend betoog, waarbij je ook de andere vier vaardigheden toepast.

Definities van de termen uit de gehele methodiek - dus niet alleen de Basisbegrippen - staan in het derde hoofdstuk; enkele centrale begrippen zijn daarin ook schematisch weergegeven.

Het laatste hoofdstuk geeft aanwijzingen voor zelfstudie en oefening van kritische denkvaardigheden, bedoeld voor diegenen die los van een onderwijscontext hun kritische denkvaardigheden willen trainen.

De lijst met literatuur en verwijzingen wijst tot slot de weg voor verdere verdieping in kritisch denken. De algemene site bij de methodiek Kritisch Denken met Rationale is www.ReasoningLab.com en bevat links naar veel achtergrondinformatie.

De schema's in dit boek kun je aankikken en openen in Rationale (je hebt een account nodig), mocht je ze willen vergroten.